Sjoel

Een synagoge is het gebouw waarin de joden samenkomen voor erediensten. In het Jiddisch spreekt men van de ‘sjoel’, een verbastering van het Duitse woord ‘Schule’.Het is vooral het leerhuis van de joden, waar de rabbijn voor onderricht zorgt. De rabbijn leidt niet op de eerste plaats de eredienst, maar is een geleerde op het gebied van de joodse wet. Hij is vooral leraar en spiritueel raadgever en van daaruit de persoon die geschillen aangaande de joodse wet beslist. Tegenover de ingang van een synagoge staat de heilige ark, gericht op het oosten of op Jeruzalem. In de ark wordt de Thora bewaard. Dat zijn de vijf boeken van Mozes waarin de voorschriften beschreven staan.

Menora, Biema, Jad en Ner Tamid

Bij de ark staat meestal een zevenarmige kandelaar, de menora. Deze symboliseert het brandende braambos, waar God verscheen aan Mozes. Voor de ark staat een lessenaar van waar de voorzanger (de chazzan) de dienst leidt. Midden in de synagoge staat een leesgestoelte, de biema. Tijdens een eredienst wordt de Thora uit de ark gehaald, op de lessenaar uitgerold en vanaf de biema gelezen. Men gebruikt daarbij een jad, een aanwijsstokje met een handje. Bij erediensten zitten de vrouwen en mannen gescheiden. Daarom hebben veel synagogen een vrouwengalerij. De lamp Ner Tamid, het eeuwige licht, brandt onafgebroken.

Mezoeza

In iedere synagoge bevindt zich een mezoeza. Het is een tekstkokertje dat traditioneel op deurposten wordt aangebracht. Het is gebruik om bij binnenkomst de mezoeza te kussen of aan te raken.

Asjkenazische Joden

Zeventig jaar na Christus, ten tijde van de vernietiging van de Tweede Tempel in Jeruzalem door de Romeinen, werden de joden uit het land verbannen. Zij raakten verspreid over een groot deel van de wereld, de Diaspora. De naam Asjkenazim verwijst naar een gebied langs de Rijn in Duitsland, waar rond 800 na Christus een vrij grote joodse gemeenschap leefde. Die verspreidde zich ook verder naar het oosten.In de 17e eeuw werd deze gemeenschap flink uitgedund: van 1618 tot 1648 woedde daar de Dertigjarige Oorlog, een ingewikkeld politiek en religieus Europees conflict, waarin de vervolging van de joden toenam. De Oost-Europese joden hadden veel baat bij de 19e eeuwse vooruitgang. In veel Oost-Europese plaatsen vormde zich een aanzienlijke joodse minderheid. Zij leefden gedeeltelijk afgesloten van de overige bevolking. Er ontstond steeds vaker een antisemitische houding met getto’s en pogroms als gevolg. De autoriteiten gebruikten graag de joden als zondebok als er binnen- of buitenlandse moeilijkheden waren. Veel Asjkenazim emigreerden berooid naar West-Europa en Amerika. Ze kwamen terecht in Nederland, België en Denemarken en vonden daar werk op het platteland, in de ambulante handel of als kleine neringdoenden.

Joden in oost-nederland

In heel Oost-Nederland ontstonden kleine, arme joodse gemeenschappen zoals die in Dalfsen. In 1795 woonden er in Overijssel ongeveer 190 joden. De meeste waren van beroep koopman. Sommigen waren gespecialiseerd in huiden en oude kleren. Velen waren slager: 58 van de 112 slagers in Overijssel waren joods.

Joden in Dalfsen

Al in 1729 woonde er een joodse man in Ankum. Hij was getrouwd met een christelijke vrouw. In 1748 woonde in Dalfsen één joods gezin, namelijk Nathan Hertog en zijn vrouw Susanna Davids met 2 kinderen en een dienstbode. De gemeenschap groeide langzaam. Toen in 1866 de Dalfser synagoge gebouwd werd, woonden er vijf families:
• Jacob Salomon Themans, koopman in manufacturen, 8 personen
• Levie Vomberg, koopman en slager, 8 personen
• Izaäk Steren, slager en koopman in lompen, 6 personen
• Israël Salomon van Essen, koopman in manufacturen en kruidenierswaren, 7 personen. Bij hen woonden nog 2 joden in: Salomon Izaak Jacobson en Emanuël Frijda.
• Machiel Aron Frank, heel- en vroed- meester, 3 personen.In totaal woonden er toen 34 joden, waarvan 14 mannen ouder dan 13 jaar. Dat is van belang, omdat er daarmee een minjan is: een groep van tenminste 10 volwassen joodse mannen boven de 13 jaar is nodig om een eredienst te kunnen houden.

Een eigen synagoge

Door de groei van de joodse gemeente ontstond de behoefte aan een eigen synagoge. Vóór die tijd werden er godsdienstige samenkomsten gehouden in het huis van Jacob Salomon Themans, de kerkmeester van de joodse gemeenschap. Er werd een verzoek tot bouw van een synagoge ingediend bij de gemeente, die op 24 juli 1865 toestemming gaf. Op 21 augustus 1865 koopt Themans namens de Israëlitische gemeenschap in Dalfsen een klein perceel van 50m2 van Hendrik Nijboer. Het perceeltje was deel van een tuin zonder gebouwen. De prijs bedroeg 30 gulden. Voordat met de bouw begonnen kon worden, moest natuurlijk de financiering geregeld zijn.

Het grootste deel van de kosten is opgebracht door bijdragen van de kerkleden. Daarnaast is subsidie gekregen door een Koninklijk Besluit van Koning Willem III. Drie keer is van de Koning een bedrag ontvangen, uitgekeerd in bankbiljetten. In totaal bedroeg dit 500 gulden. Over de betaling moest aan de Commissaris des Konings in Overijssel een bedrag van 69 cent aan leges en zegelgelden worden betaald. Op 26 maart 1866 werd de aanbesteding van de bouw gegund aan de metselaar ter Hogt voor 1465 gulden. Eind augustus 1866 was de bouw gereed. Uit een opgemaakte rekening en verantwoording blijkt dat de bouw in totaal 1318,89 gulden had gekost. Op 28 augustus 1866 is de synagoge ingewijd door Dr. Jacob Fränkel, opperrabbijn in Zwolle. Jacob Salomon Themans hield een korte toespraak. De heer Vos uit Almelo schonk een mooi voorhangsel voor de Ark.Fränkel was een strenge man, hetgeen bleek uit een brandbrief aan het kerkbestuur naar aanleiding van klachten over het gedrag van kinderen tijdens diensten. Van deze rabbijn hangt een foto in de voormalige synagoge.De joodse gemeente groeit echter niet verder.

Op 11 augustus 1927 vindt de waarschijnlijk laatste dienst plaats, een dubbele trouwdienst. Broer en zus Levie en Paulina Vomberg trouwen daarbij met zus en broer Racheltje en Hartog Leman Vos. Als de beide gezinnen daarna Dalfsen verlaten, wordt de joodse gemeente te klein. De minjan wordt niet meer gehaald en daardoor kunnen er geen erediensten meer gehouden worden in de synagoge.

Sluiting en verval

Na 1930 verhuisden leden van de familie Vomberg naar Ommen. Daardoor werd het aantal joden in Dalfsen zo klein dat het zelfstandig voortbestaan van de gemeente niet langer mogelijk was. Op 23 juni 1937 ontbond de Centrale Commissie tot de Algemene Zaken van het Nederlandsche Israëlitisch Kerkgenootschap de Israëlitische gemeenschap van Dalfsen. De gemeente had op dat moment 62 jaar bestaan. Het gebied van de joodse gemeenschap in Dalfsen werd ingedeeld bij de Nederlands Israëlitische gemeente van Zwolle. Zij verbond zich om te voorzien in de godsdienstige behoeften van de joodse gemeenschap uit Dalfsen. Ook de joodse begraafplaats kwam in Zwolse handen. De joodse inwoners van Dalfsen, David Steren en Israël van Essen met hun familie, kregen het recht op een vrije grafstede op de joodse begraafplaats in Dalfsen. De voormalige synagoge wordt bij een publieke veiling verkocht op 12 december 1938. Marten Bekedam uit Rechteren was op de eindveiling de hoogste bieder met 560 gulden, als gemachtigde van Jan Dijk, timmerman en aannemer uit Dalfsen.Er is niet zoveel bekend over de activiteiten in de voormalige synagoge na de verkoop. Enige tijd was het een naaiatelier en het werd door de firma Eshuis gebruikt als pakhuis. Als laatste had Antennebedrijf Laarman het in gebruik. Het gebouw raakte in verval. De buitenkant was in een deplorabele staat en van het oorspronkelijke interieur was niets meer over.

De restauratie in 1984

Begin jaren tachtig gaan er stemmen op om de voormalige synagoge af te breken. De gemeenteraad spreekt de wens uit om het een passende bestemming te geven, maar neemt geen initiatief daartoe. Ook wil de gemeente het gebouwtje niet aankopen. Enkele inwoners van Dalfsen besluiten daarom zich sterk te maken voor het behoud en herstel van wat inmiddels de enige overgebleven dorpssynagoge van West-Overijssel is. In 1983 richten zij de ‘Stichting tot Herstel en Beheer van de voormalige Synagoge’ op. De stichting stelt zich ten doel “het in eigendom verkrijgen en in goede staat brengen en houden van de voormalige synagoge, teneinde dit gebouw als historisch monument te doen voortbestaan”. Het lukt de initiatiefnemers om de daarvoor benodigde 100.000 gulden binnen te halen.Eind oktober 1983 kan de restauratie beginnen. De feestelijke opening vindt plaats op 13 april 1984. De officiële openingshandeling wordt verricht door mevrouw Esje Blog-Steren. Zij is de dochter van de in Dalfsen zeer bekende David Steren.Aanpassingen tijdens de restauratieBij de start van de restauratie was er nauwelijks informatie beschikbaar over de oorspronkelijke inrichting. Bovendien was er in de loop van de tijd het nodige veranderd. Zo was er een vliering gebouwd in de tijd dat de synagoge gebruikt werd als opslagruimte. De indruk van de ondersteunende paal is op de vloer nog te zien. De oude ‘vloertegels’ (eigenlijk lijnen in de betonvloer) werden gehandhaafd.Het originele raampje met de Davidsster is bewaard gebleven.Tijdens de restauratie kwam het oude plafond naar beneden. Ter vervanging is een tongewelf aangebracht, waardoor een goede akoestiek is ontstaan. Door het hoge plafond geeft de kleine synagoge toch een ruime indruk.Van de vrouwengalerij was nauwelijks iets over. Naar verluid beschikte de vroegere aannemer Dijk nog over één spijl van de balustrade. Op basis daarvan is de huidige vrouwengalerij ontworpen en gebouwd.